Działo się w Zgierzu - Powstańcy wokół Zgierza

Działo się w Zgierzu to cykl artykułów historycznych, które przybliżają wydarzenia, postaci i miejsca z dziejów naszego miasta. Dzięki nim odbędziemy bliższe i dalsze podróże w czasie. Mają one pokazać czytelnikowi, jak złożona i interesująca jest historia naszego Zgierza. 

Powstańcy wokół Zgierza 

22 stycznia 1863 r. w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 r. na Litwie wybuchło powstanie styczniowe. Trwało do jesieni 1864 r., zasięgiem objęło Królestwo Polskie i ziemie zabrane. Zgierz znalazł się w samym sercu walki, a jego mieszkańcy dzielnie i ofiarnie uczestniczyli w bitwach i potyczkach.

Działania powstańcze w okolicy Zgierza rozpoczęły się 29 stycznia dopiero po przybyciu członków Tymczasowego Rządu Narodowego do Łodzi. Od tego momentu w okolicznych miastach rozpoczęła się akcja zbierania broni oraz werbowania młodzieży. 31 stycznia pod Zgierzem w lesie radogoskim nastąpiła koncentracja drobnych oddziałów z okolicy. Grupy te składały się przeważnie z młodych robotników i rzemieślników. W dużej części byli to zgierzanie. Sformowano wówczas dwie kompanie: strzelecką i kosynierską. Ksiądz J. Czajkowski odczytał Manifest Rządu i dekret o uwłaszczeniu chłopów, a następnie odebrał od powstańców przysięgę oraz wręczył im sztandar. Po zakończeniu uroczystości oddział pomaszerował do Łodzi, by tam dokonać akwizycji broni i pieniędzy, a następnie skierował się w kierunku Rososzycy, aby spotkać się z odziałem Oxińskiego. Oddział nie dotarł tam jednak w całości, bo po drodze został zaatakowany przez Rosjan i rozproszył się. Część powstańców powróciła do domów, w tym także do Zgierza, a część dotarła do Oxińskiego. Również młodzież ze Zgierza zgłaszała się bezpośrednio do jego oddziału. Po kilku bitwach oddział został znacząco osłabiony. W tej sytuacji dowódca ze względów taktycznych postanowił wysłać część powstańców do domów, ale niektórzy z nich ruszyli pod dowództwo Mariana Langiewicza w Góry Świętokrzyskie.

W tym czasie w rejonie Zgierza sformował się oddział J. Sawickiego. W jego właśnie zgrupowaniu znalazła się najliczniejsza grupa powstańców z Łodzi, Aleksandrowa oraz Zgierza, reprezentowanego przez blisko 50 osób. Byli to przeważnie czeladnicy lub robotnicy zgierscy połączeni więzami rodzinnymi. Oddział ten 1 lutego 1863 r. dokonał „napadu” na Zgierz! Wówczas została skonfiskowana broń w Towarzystwie Strzeleckim oraz zebrano datki od mieszkańców. Po tym ważnym wypadzie dowództwo przejął J. Dworzaczek. Powstańcy ruszyli wówczas w lasy pomiędzy Zgierzem a Strykowem, do Dobrej. Było to dogodne strategicznie miejsce, idealne do koncentracji ludzi i sprzętu potrzebnego powstańcom. Oddział w ciągu dwóch tygodni rozrósł się do ponad 400 ludzi. Służyło w nim m.in. 24 czeladników i 10 robotników ze Zgierza.

Zgrupowana młodzież podniecona ogólną atmosferą rwała się do walki. Po dwutygodniowym biwakowaniu ich dowódca zdecydował się na manisfestację siły zamiast otwartego wsytąpienia. Zamiast stosować walkę partyzancką, odbył przemarsz oddziałów przez Brzeziny, Stryków, Zgierz, Łódź i z powrotem do obozu pod Dobrą. We wszystkich tych miastach był owacyjnie witany, z gmachów urzędowych zrzucano godło carskie i uroczyście ogłaszano przejęcie władzy przez Rząd Narodowy. Demonstracja ta spowodowała, że władze carskie wysłały przeciwko powstańcom z Piotrkowa dwie kompanie piechoty oraz jedną setkę kozaków. Pojawienie się 24 lutego 1863 r. wojsk rosyjskich w pobliżu obozu powstańczego wywołało popłoch i konsternację. Dlatego mimo przewagi liczebnej powstańcy ponieśli klęskę. Bitwa pod Dobrą trwała kilka godzin, a pod koniec przekształciła się w rzeź Polaków. Zginęło 70 powstańców, tylu też było rannych, 80 dostało się do niewoli, wśród nich zgierzanie. Ocaleli i zbiegli powstańcy przyłączyli się do innych oddziałów działających w pobliżu Zgierza.

Klęska pod Dobrą wywarła przygnębiające wrażenie. Jednak po niedługim czasie J. Sawicki zorganizował nowy oddział w Łęczyckiem i prowadził działania przeciw moskalom. Z powodu fałszywych oskarżeń dowódcy, oddział ten nie odegrał większej roli, a Sawickiego skazano na karę śmierci. Większe znaczenie miał oddział R. Skowrońskiego obozujący okolicach Zgierza. Oddział ten stoczył tutaj kilka bitew i potyczek, działając samodzielnie bądź razem z innymi sąsiadującymi partiami powstańczymi.

Władze carskie na początku 1864 r. rozpoczęły zakrojone na szeroką skalę akcje, aby ostatecznie stłumić powstanie, a jego uczestników „przykładnie” ukarać. Zgierz został podporządkowany łódzkiemu okręgowi wojennemu, a w samym mieście zorganizowano jeden z sześciu odcinków wojskowo-policyjnych stosujących terror i represje wobec mieszkańców. Krwawo rozprawiano się ze schwytanymi powstańcami uczestniczącymi w bitwie pod Dobrą. Na karę śmierci skazano wówczas A. Piotrowskiego i F. Ziętkowskiego ze Zgierza. Inni trafili do więzienia bądź zesłani zostali na katorgę na Syberii. Zgierz zapłacił najwyższą karę pieniężną w okręgu łódzkim – za terroryzowanie ludzi lojalnych wobec rządu została na miasto nałożona kontrybucja w wysokości 10 tysięcy rubli, inne miasta płaciły od 1,5 do 8 tysięcy rubli. Ponadto zgierscy urzędnicy musieli zapłacić miesięczne pensje. Żydowscy krawcy natomiast zapłacili grzywnę w wysokości 500 rubli za szycie mundurów dla powstańców. Karano też za przechowywanie powstańców, udział w nabożeństwach żałobnych, a nawet nieudzielenie pomocy policji czy bierne zachowywanie się podczas napadu powstańców.

W powstaniu ogółem uczestniczyło 107 zgierzan, w tym 81 w oddziałach powstańczych, 10 w organizacji cywilnej, jeden w żandarmerii narodowej, dwóch prowadziło agitację powstańczą i kolportaż, a 13 innych różne formy współdziałania z powstańcami. Z okolicznych miast tylko Łódź przewyższała Zgierz pod względem zaangażowania w powstanie. Ostatecznie zostało ono stłumione, jednak pamięć i tradycja w mieście pozostała długo.

MACIEJ RUBACHA 

Źródło: "Zgierz - moja przestrzeń" Nr 2/2022 

Opisy fotografii ze zbioru Muzeum Miasta Zgierza - w kolejności od góry:

• Wojska powstańcze (1863) - obraz autorstwa Walerego Eljasza- Radzikowskiego (1841-1905).
• Śmierć Marii Piotrowiczowej w bitwie pod Dobrą - obraz ze zbiorów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.