"Zgierz. Dzieje Miasta do 1988 roku"

Redaktor: Ryszard Rosin
Komitet Redakcyjny: Marek Adamczewski (sekretarz redakcji), Stanisław Łodwig, Szczepan Mikołajczyk, Marian Pieruń, Jan Szymczak, Maciej Wierzbowski
Zespół autorski: Marek Adamczewski, Mieczysław Bandurka, Bogdan Bejm, Grażyna Bezkowska, Tadeusz Bojanowski, Jan Chańko, Jerzy Czarnocki, Jadwiga Czapiewska, Tadeusz Krzemiński, Mariusz Kulesza, Stanisław Liszewski, Irena Popławska, Wiesław Puś, Ryszard Rosin, Barbara Wachowska, Maciej Wierzbowski
Wydawca: Zarząd Miasta Zgierza, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Łodzi, Towarzystwo Przyjaciół Zgierza
Druk: Łódzka Drukarnia Dziejowa S.A. (Łódź, ul. Rewolucji 1095 r. 45)
ISBN 83-901099-4-8)
Rok wydania: Łódź-Zgierz 1995 r.

PRZEDMOWA

Zgierz jest jednym z najstarszych miast w Polsce. Jego obszar od mezolitu aż po okres wędrówek ludów był - z niewielkimi przerwami - zasiedlony. Mógł powstać już w XII w., w 3 tercji następnego stulecia otrzymał prawa miejskie. Do początku XIX w. należał do grupy miast małych. W okresie uprzemysłowienia Królestwa Polskiego stał się największym ośrodkiem produkcji włókienniczej na jego obszarze. Awansował też do grupy miast średnich i mimo trudności lat 30. - 40. rangę tę utrzymał do dzisiaj. Ludność Zgierza, podobnie jak większości miast łódzkiego okręgu przemysłowego, była wielonarodowościowa i wielowyznaniowa. Na przełomie XIX i XX w. pojawiła się w Zgierzu nowa gałąź produkcji - przemysł chemiczny. Zaczęto też zakładać polskie placówki oświatowe, tworzyć organizacje społeczne i kulturalne: szersze możliwości rozwoju miały one jednak dopiero po 1918 r. Ważnym nurtem dziejów miasta stawało się życie polityczne. Obecnie Zgierz należy do najbardziej uprzemysłowionych miast Polski.

Mimo braku trwałych budowli historycznych Zgierz ma bogatą przeszłość, sięgającą wczesnego średniowiecza. Dotychczas nie posiadał jednak pełnego, naukowego opracowania swojej historii. Wprawdzie istnieje wiele publikacji i dokumentów historycznych, ale są one rozproszone i nie obejmują całości jego dziejów. W celu zmiany tej sytuacji na początku lat 80. władze miasta i Towarzystwo Przyjaciół Zgierza, zleciły Polskiemu Towarzystwu Historycznemu, oddział w Łodzi, opracowanie monografii Zgierz. Dzieje miasta do 1988 r. Prace nad nią trwały długo, ok. l4 lat; wynikało to z trudności organizacyjnych, zmian ustrojowych, problemów z dotarciem do materiałów źródłowych oraz częściowo z przyczyn obiektywnych, jak śmierć, emigracje czy rezygnacje współautorów. Powołany w ramach odbudowy samorządu terytorialnego Zarząd Miasta Zgierza zadecydował w 1990 r. o kontynuowaniu prac nad monografią, a przede wszystkim o jak najszybszym wydaniu jej w formie książkowej. W ten sposób po wielu latach doczekaliśmy się opracowania historii naszego miasta. Przekazując "Zgierz. Dzieje miasta do 1988 r." do rąk czytelników zdajemy sobie sprawę że wokół tej publikacji mogą pojawić się różne kontrowersje i uwagi. Nowe opracowania wymagają wprost tego. Dzisiaj nie ma praktycznie możliwości żeby powstałą pracę poprawić, czy uzupełnić.

Wydawca z życzliwością przyjmie wszelkie uwagi i propozycje czytelników wynikające z lektury niniejszego opracowania.

Zarząd Miasta Zgierza
Zgierz, sierpień 1995 r.

Wstęp

W okresie obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego poważnie wzrosło w naszym kraju zainteresowanie historią regionalną. Duży w tym udział miało Polskie Towarzystwo Historyczne. W tym też czasie zaczęli pojawiać się w większej liczbie godni go partnerzy, a nieraz konkurenci - towarzystwa przyjaciół - miłośników poszczególnych miejscowości lub regionów. Oddział Łódzki PTH od początku swojego istnienia, tzn. od 1927 r., przywiązywał wiele wagi do regionalistyki. Również po 1945 r. uważał ją nadal za podstawowy nurt swojej działalności. Na zlecenie i przy współudziale władz miasta Zgierza przygotował m. in. sesję naukową pt. Zgierz w Tysiącleciu Państwa Polskiego, która odbyła się 25-26 XI 1966 r. Podczas obrad podjęto dwie ważne uchwały. Według pierwszej wygłoszone wtedy referaty i komunikaty miano przyjąć jako materiały wyjściowe do opracowania monografii Zgierza. Druga uchwała postulowała założenie Towarzystwa Przyjaciół Zgierza (zob. s. 557) i już na początku następnego roku przybrała realne kształty. Za to na przystąpienie do realizacji pierwszej uchwały trzeba było czekać 15 lat. Lata te nie poszły jednak na marne. TPZ i Oddział Łódzki PTH, przeważnie przy współudziale i patronacie władz Zgierza, organizowali sesje naukowe i popularnonaukowe poświęcone przeszłości miasta. Koordynacją prac organizacyjnych związanych z tą działalnością zajmowała się ze strony TPZ J. Czapiewska. przewodnicząca Sekcji Historyczno-Zabytkowej, następnie dołączyła do niej K. Gąsior, reprezentująca równocześnie Zarząd OŁ PTH, którego była długoletnim członkiem. Z ramienia PTH ze środowiskiem zgierskim współpracował też M. Bandurka.

W I poł. 1981 r. Prezydent Miasta Zgierza podjął uchwałę o wydaniu monografii miasta. Nawiązano w tym celu rozmowy z Zarządem OŁ PTH. Wobec ograniczeń w sponsorowaniu przez władze lokalne towarzystw ogólnokrajowych i innych trudności Zarząd wystąpił z propozycją, aby drugim zleceniodawcą zostało TPZ i przejęło pośrednictwo w czynnościach organizacyjno-finansowych. Po objęciu w październiku 1982 r. stanowiska prezesa TPZ przez M. Pierunia kontakty te przekształciły się w ożywioną współpracę merytoryczną. Kontynuowano organizowanie sesji oraz innych spotkań. Do prac redakcyjno-konsultacyjnych włączyli się Sz. Mikołajczyk i M. Wierzbowski reprezentujący Muzeum Miasta Zgierza.

Wydarzenia społeczno-polityczne początku lat 80. sprawiły, że mimo podpisania 10 VII 1981 r. podstawowej umowy pomiędzy zleceniodawcami a zleceniobiorcami do zawierania ich z autorami można było przystąpić dopiero w listopadzie następnego roku. Starano się pozyskać do współpracy najbardziej kompetentne osoby. Autorzy reprezentujący wysoki poziom wiedzy merytoryczno-edytorskiej są jednak przeważnie swoimi zajęciami zawodowo-społecznym tak obciążeni, że udział w przygotowaniu monografii nie mogli traktować jako swoje pierwszoplanowe zajęcie. Emigracja i śmierć spowodowały, że rozdział o latach okupacji ukończyła dopiero trzecia osoba. Autorka rozdziału o kulturze Zgierza po 1945 r. w ogóle zrezygnowała i dopiero przejęcie tego tematu przez J. Czapiewską uratowało sytuację, w dodatku bez przekroczenia terminu. Zmienił się też sekretarz redakcji.

W ramach odbudowywanego samorządu terytorialnego został w 1990 r. powołany Zarząd Miasta Zgierza. Postanowił on nie tylko kontynuować prace redakcyjne, ale także przyśpieszyć ich bieg. Ze strony władz miasta opiekę nad przygotowaniem monografii objął wiceprezydent S. Łodwig. Powstało ścisłe grono koordynująco- konsultacyjne, do którego oprócz niego weszli: przewodniczący Rady Miasta M. Wierzbowski, prezes TPZ M. Pieruń i redaktor monografii; w 1991 r. dołączył prezes Zarządu OŁ PTH J. Szymczak. Aby obniżyć koszty wydawnictwa postanowiono przygotować skład we własnym zakresie i przekazać go bezpośrednio do drukarni. Obciążyło to Redakcję czynnościami edytorskimi, których wykonanie należy zasadniczo do firm - instytucji wydawniczych.

Zespół autorski monografii Zgierz. Dzieje miasta do 1988 r. składa się z historyków-członków Oddziału Łódzkiego PTH, pracowników n. Uniwersytetu Łódzkiego reprezentujących inne kierunki oraz działaczy kulturalno-oświatowych związanych ze Zgierzem (zob. s. 2). Recenzje wewnętrzne opracowali: A. Barszczewska-Krupa (rozdz. V, podrozdz. I, VIII), B. Dymek (rozdz. VI), J. Fijałek (rozdz. V, podrozdz. II, VIII), H. Jaworowski (rozdz. XI), H. Klatkowa (rozdz. II), Sz. Mikołajczyk (rozdz. X), S. Pączka (rozdz. VII), E. Podgórska (rozdz. X, podrozdział. I), J. Tobera (rozdz. X, podrozdz. II), S. M. Zajączkowski (rozdz. IV). Ponadto wszystkie rozdziały dotyczące okresu od przełomu XVIII i XIX w. do końca XX w. zrecenzował M. Wierzbowski, a uzupełnienia i sprostowania do rozdziałów IX-X złożyli S. Łodwig i M. Pieruń do rozdz. IX E. Bieńczak, R. Bieńczak i L. Dąbski. Wiele osób przekazało autorom piszącym o XX w. swoje wspomnienia, relacje, opracowania w maszynopisie itp. materiały. Ich nazwiska jako autorów są wymieniane w odpowiednich przepisach na tym miejscu zleceniodawcy i Redakcja monografii przekazują im gorące podziękowania. Podziękowania należą się również dyrektorom Muzeum Miasta Zgierza, Sz. Mikołajczykowi, i Archiwum Państwowego w Łodzi J. Grzelczykowi, którzy eksponaty ze swych placówek pozwolili Redakcji nieodpłatnie reprodukować. W poszukiwaniach i udostępnieniu źródeł pomagali redaktorowi i autorom następujący pracownicy wspomnianego Archiwum: M. Bandurka, B. Pełka, M. Wilmański, U. Zarzycka; z Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi - A. Galiński. Przy opracowaniu rozdziałów dotyczących XIX i XX wieku pomocne były materiały udostępnione przez J. Janczaka i J. Śmiałowskiego. Informacje dotyczące struktury urzędów terenowych i spraw wyznaniowych przekazał A. Wilkanowski. Redakcji technicznej podjął się J. Walicki, a sprawy druku uzgadniano z B. Piątkowskim.

Prezentowana monografia nie ogranicza się do obszaru miasta w każdorazowych jego granicach, lecz uwzględnia wszystkie miejscowości, które początkowo były odrębnymi jednostkami osadniczo-administracyjnymi, a w XIX-XX w. zostały włączone do Zgierza. Dolna zaś granica chronologiczna sięga mezolitu, kiedy to pojawiły się tu pierwsze ślady pobytu człowieka. Według pierwotnych założeń górną granicą chronologiczną miał być 1984 r. Wobec opóźniania się prac redakcyjnych parokrotnie przesuwano ją, ostatecznie przyjęto 1988 r. Uzasadnia to spis powszechny przeprowadzony w tym roku (zob. s. 443) i inkorporacja kilku wsi, które całkowicie zmieniły terytorialne podstawy obliczeń statystycznych. Nie bez znaczenia są ponadto przemiany polityczno-społeczne, zamykające po 45 latach okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Zgierzowi poświęcono dotychczas niewiele samoistnych pozycji, niektóre z nich są już przestarzałe, ale zawarty w nich materiał źródłowy na ogół nie stracił przydatności do naszych badań. Zajmują się nim na szerszą skalę również prace o zasięgu regionalnym, a także ogólnokrajowym. Sporo natomiast ukazało się artykułów itp. pozycji zamieszczonych w czasopismach i wydawnictwach zbiorowych. Autorzy monografii postanowili nie ograniczać się do źródeł i opracowań powszechnie dotychczas uwzględnianych, ale sięgnąć w szerokim zakresie po nowe pozycje i łącznie ze starymi poddać je skrupulatnej weryfikacji. Przyniosło to bardzo ciekawe wyniki. Ich wartość można jednak ocenić jedynie wtedy kiedy zna się dokładniej dotychczasowy stan wiedzy o przeszłości Zgierza. Należy zaznaczyć, że rozdziały VII, IX i X naszej monografii zostały w znacznym stopniu oparte na wspomnieniach, relacjach itp. źródłach, które zawierają wiele subiektywnych sformułowań. Z przyczyn zaś obiektywnych niektórzy autorzy nie byli w stanie uwzględnić stopniowo narastającej liczby źródeł i opracowań, nie zawsze też mieli do nich swobodny dostęp, toteż Redakcja uzupełniła ich wywody, przeredagowała styki pomiędzy rozdziałami; aby wyeliminować powtórzenia, a jednocześnie zachować kompletność zastosowano na szeroką skalę odsyłacze wewnętrzne w postaci "(zob. s. 000)"

Zakres chronologiczny, częściowo także terytorialny oraz względy edytorskie powodują, iż monografie miast mają przeważnie charakter syntezy. Nie ma w nich miejsca na obszerne polemiki z autorami odmiennych poglądów. Ograniczono wymienianie w przypisach źródeł i opracowań, które zostały już uwzględnione w dotychczasowych publikacjach, Czytelnicy pragnący zaś pogłębić znajomość bardziej interesujących ich problemów znajdą w nich pełniejszy zestaw informacji bibliograficznych. Redakcja postawiła sobie zadanie, aby przygotowywana przez nią publikacja nie była zbiorem artykułów, w dodatku przypadkowo dobranych, ale swoistą monografią, uwzględniającą wszechstronnie i we właściwych proporcjach poszczególne wydarzenia, ale procesy historyczne zachodzące w dziejach Zgierza, które zasługują na utrwalenie w piśmie.

Dla zorientowania Czytelnika co przynoszą nowe spojrzenia na przyszłość Zgierza zostanie tu podanych kilka przykładów. Wymienione w lustracjach królewszczyzn 108 1/2 łanu ziemi traktowano jako obszar uprawny, tymczasem liczba ta dotyczy wszystkich rozłogów miejskich. Areał zaś uprawny mieszczan miał jedynie 36 łanów (zob. s. 67). Uwzględnienie w szerszym zakresie niż czyniono to dotychczas źródeł kartograficznych oraz wszelkiego rodzaju wydawnictw zawierających wykazy miejscowości pozwala na skorygowanie lokalizacji i nazw miejscowości włączonych do Zgierza w XIX-XX w., a było ich ok. 25 (zob. Aneks I). Znana nam obecnie dzielnica Zgierza zwana Stępowizna początkowo była osiedlem wiejskim, które do 1824 r. znajdowało się w zupełnie innym miejscu i nosiło pięć innych nazw (zob. s. 49, 156). Uściślono identyfikacje trzech miejscowości zwanych Kargulec i Krogulec. Utworzenie parafii szpitalnej nie odróżnia się od założenia szpitala, a wiadomości o tych obiektach czerpie się ze źródeł XIX-wiecznych. Tymczasem w Archiwum Państwowym w Łodzi przechowywany jest dokument z 1644 r. dokładnie przedstawiający (zob. s. 72). Plan Zgierza z 1821 r., uzupełniony w 1823 r. jest w niektórych opracowaniach reprodukowany pod datą 1844 r. Panuje powszechne przekonanie, że obszar miasta od 1821/1823 r. do 1951 r. nie uległ zmianie. Tymczasem już Niemcy powiększyli go do 44,58 km kw., a po powrocie w 1945 r do stanu sprzed wojny miał o 2,21 km kw. więcej niż w 20. latach XIX w. (zob. s. 240). Niewłaściwe wypełnienie rubryk w tabeli przedstawiającej liczebność poszczególnych rzemiosł w miastach łódzkiego okręgu przemysłowego w 1859 r. sprawiło, że Zgierz miał wtedy liczyć 49 muzykantów, a za to ani jednego rzeźnika, rymarz, stolarza i zduna, a było ich tutaj dość sporo (zob. s. 192). Takich niedociągnięć znajduje się w literaturze przedmiotu bardzo wiele. Na pewno nie wychwycono tu wszystkich, a może nawet popełniono nowe. Niektórzy Czytelnicy mogą uważać, że są to drobiazgi bez znaczenia. Nieprawda, zaciemniają one obraz rzeczywistości i prowadzą do fałszywych obliczeń statystycznych. Należy dodać, że sprostowanie tego rodzaju uchybień jest bardzo czasochłonne i nie zawsze było możliwe.

Monografia Zgierza składa się z: Przedmowy Zarządu Miasta, Wstępu napisanego przez Redakcję, wykazu częściej używanych skrótów, jedenastu rozdziałów, dwóch aneksów, spisu fotografii, dwóch indeksów, 65 reprodukcji fotografii oraz poszerzonego spisu treści. Wykaz skrótów obejmuje jedynie nazwy urzędów, zakładów pracy i wydawnictw, które występują częściej niż w jednym rozdziale. Pełne brzmienie skrótów stosowanych rzadziej umieszczano przy jego pierwszym pojawieniu się w tekście. Ze skrótów językowych są używane tylko te, które dopuszczają słowniki PWN. Skrót "jw." = jak wyżej odnosi się do prac rękopiśmiennych, spisanych wspomnień, relacji lub relacji ustnych, przekazanych autorom lub redaktorowi; odpowiada on skrótowi "op. cit." stosowanemu przy drukach. Dla identyfikacji nazw miejscowości inkorporowanych oraz ulic i powiązania ich ze źródłem podano je wg przyjętej w danym okresie wersji, nieraz dodając ich współczesne brzmienie, jeżeli go nie ma to trzeba sprawdzić w Aneksie II i w Indeksie nazw miejscowych. Punktem wyjścia dla stanu nazw ulic i placów jest data 31 XII 1987 r. Istniejące przed 1951 r. często zmieniały nazwy toteż ujęto je w pierwszej części Aneksu, druga część zaś uwzględnia nazwy ulic i placów powstałych w latach 1951-1988. Duże trudności występują przy identyfikacji nazwisk, zwłaszcza obcego pochodzenia. W okresie rozbiorów i okupacji hitlerowskiej ich właściciele nieraz sami nawet nie wiedzieli, jak się właściwie nazywają, jak należy pisać ich nazwisko. Tabele i ryciny mają numeracje ciągłe w obrębie poszczególnych rozdziałów. Jak już zaznaczono, mimo starannych poszukiwań nie wszystkie niedokładności z dziejów Zgierza udało się wychwycić i poprawić. Czekamy zatem na uwagi Czytelników, można je przesyłać na adres:
Muzeum Miasta Zgierza, ul. H. Dąbrowskiego 21, 95-100 ZGIERZ

Jeżeli nie w dodruku lub następnym wydaniu to przynajmniej w prasie albo drobnych publikacjach odpowiemy na nie - naturalnie jeżeli będą odpowiednio udokumentowane.

Redakcja
Łódź, sierpień 1995 r.

SPIS TREŚCI

Przedmowa - Zarząd Miasta Zgierza ..... 5
Wstęp - Redakcja ..... 7
Wykaz częściej używanych skrótów ..... 12

Rozdział pierwszy. Nazwa i znaki miasta
I. Nazwa - R. Rosin ..... 13
II. Herb i pieczęcie - M. Adamczewski ..... 15

Rozdział drugi. Przyrodnicze tło rozwoju przestrzennego Zgierza - G. Bezkowska, T. Krzemiński
I. Położenie geograficzne ..... 22
II. Ukształtowanie powierzchni ..... 22
III. Utwory powierzchniowe ..... 25
IV. Wody podziemne i powierzchniowe ..... 25
V. Kompleksy rolniczej przydatności gleb ..... 27
VI. Cechy klimatu lokalnego ..... 30
VII. Zmiany roślinności wyrazem przemian krajobrazu naturalnego ..... 33
VIII. Jednorodne przyrodnicze jednostki przestrzenne na tle współczesnego miasta ..... 35

Rozdział trzeci. Początki i rozwój Zgierza do końca XVI wieku - R. Rosin
I. Pradzieje ..... 39
II. Przynależność administracyjno-terytorialna ..... 42
III. Czynniki miastotwórcze ..... 44
IV. Władze, przywileje i obowiązki ..... 56
V. Zabudowa i ludność ..... 61
VI. Gospodarka ..... 66

Rozdział czwarty. Lata 1601-1820
I. Przynależność i funkcje państwowo- i kościelnoadministracyjne - M. Kulesza ..... 69
II. Zabudowa i zaludnienie miasta - M. Kulesza ..... 73
III. Osadnictwo okolic Zgierza na tle sieci komunikacyjnej - R. Rosin ..... 80
IV. Gospodarka - M. Kulesza ..... 93
V. Prawa i obowiązki - R. Rosin ..... 100

Rozdział piąty. Lata 1821-1918
I. Funkcje administracyjno-ustrojowe - M. Bandurka ..... 112
II. Zabudowa i zagospodarowanie miasta - W. Puś ..... 117
III. Ludność - W. Puś ..... 129
IV. Warunki bytowo-zdrowotne - J. Czarnocki ..... 140
   1. Płace i praca (s. 140)
   2. Warunki higieniczno-sanitarne (s. 143)
   3. Opieka zdrowotna (s. 148)
   4. Instytucje i stowarzyszenia charytatywne (s. 150)
V. Osadnictwo podmiejskie - R. Rosin ..... 153
   1. Rozwój sieci osadniczej (s. 153)
   2. Ludność i zabudowa (s. 162)
VI. Komunikacja - R. Rosin ..... 172
VII. Gospodarka ..... 175
   1. Przemysł - W. Puś  (s. 175)
   2. Rzemiosło i usługi, handel i kredyt, rolnictwo - R. Rosin (s. 190)
VIII. Życie polityczno-społeczne - M. Bandurka ..... 199
IX. Oświata i kultura - M. Bandurka ..... 217
   1. Oświata (s. 217)
   2. Kultura (s. 227)

Rozdział szósty. Druga Rzeczypospolita - B. Wachowska
I. Wyzwolenie miasta, jego władze oraz status prawno-administracyjny ..... 234
II. Ludność ..... 240
III. Życie gospodarcze ..... 244
   1. Gospodarka miejska (s. 244)
   2. Przemysł, handel, rzemiosło i rolnictwo (s. 248)
   3. Instytucje finansowo-kredytowe (s. 261)
IV. Problemy socjalne ..... 263
   1. Bezrobocie (s. 263)
   2. Dzieci robotnicze (s. 273)
   3. Kwestia mieszkaniowa (s. 275)
   4. Instytucje dobroczynności i opieki zdrowotnej (s. 278)
   5. Strajki (s. 283)
V. Związki i stowarzyszenia społeczno-zawodowe ..... 295
   1. Związki robotnicze (s. 296)
   2. Zrzeszenia przemysłowo-kupieckie (s. 300)
   3. Organizacje rzemiosła (s. 302)
   4. Zawodowe stowarzyszenia inteligenckie (s. 303)
   5. Spółdzielnie spożywców (s. 303)
   6. Organizacje kombatanckie (s. 305)
VI. Życie polityczne ..... 307
   1. Partie polityczne lewicy społecznej (s. 307)
   2. Ugrupowania centrowe (s. 320)
   3. Prawica zgierska (s. 323)
   4. Organizacje polityczne mniejszości narodowych (s. 330)
VII. Oświata i kultura ..... 341
   1. Szkolnictwo powszechne (s. 341)
   2. Podstawowe dokształcanie zawodowe i ogólne (s. 343)
   3. Szkoły średnie (s. 345)
   4. Placówki ogólnooświatowe (s. 350)
   5. Towarzystwa kulturalne (s. 354)
   6. Kultura fizyczna (s. 361)
   7. Prasa (s. 363)

Rozdział siódmy. Okupacja niemiecka - B. Bejm, T. Bojanowski
I. Wojna Obronna Polski w 1939 r. i okres zarządu wojskowego ..... 366
II. Ludność i plan przebudowy miasta ..... 371
   1. Ludność (s. 371)
   2. Plan przebudowy miasta (s. 373)
III. Władze okupacyjne ..... 373
   1. Administracja (s. 373)
   2. NSDAP i jej przybudówki (s. 374)
   3. Aparat ucisku i ścigania (s. 376)
IV. Gospodarka ..... 378
V. Działalność eksterminacyjna okupanta ..... 380
   1. Aresztowania, egzekucje, więzienia i obozy (s. 380)
   2. Wysiedlenia i wywożenie Polaków (s. 384)
   3. Wyzysk i prześladowanie pracowników polskich (s. 385)
   4. Zaopatrzenie w artykuły pierwszej potrzeby (s. 387)
   5. Warunki mieszkaniowe (s. 390)
   6. Pomoc lekarska (s. 390)
   7. Dyskryminacja (s. 392)
   8. Niszczenie oświaty i kultury polskiej oraz życia religijnego (s. 393)
VI. Mniejszości narodowe i wyznaniowe ..... 396
   1. Ludność niemiecka (s. 396)
   2. Kościół augsburskoewangelicki (s. 398)
   3. Inne grupy narodowościowe i wyznaniowe (s. 399)
VII. Działalność konspiracyjno-niepodległościowa ..... 399
   1. Zaczątki konspiracji niepodległościowej (s. 399)
   2. TOD-SZP-AK (s. 400)
   3. Konfederacja Wojskowa (s. 403)
   4. Polska Organizacja Bojowa (POB) (s. 403)
   5. Szare Szeregi i Organizacja Harcerek (s. 404)
   6. Tajna Organizacja Młodzieżowa (TOM) "BRZASK" (s. 405)
   7. Organizacje wiejskie (s. 406)
   8. Związek Jaszczurzy (ZJ) (s. 407)
   9. Powstańcze Oddziały Specjalne (POS) "Jerzyki" (s. 407)
  10. Prasa konspiracyjna (s. 408)
  11. Ugrupowania lewicowe (s. 409)
  12. Udział zgierzan w powstaniu warszawskim (s. 411)
  13. Praca oświatowo- wychowawcza z dziećmi i młodzieżą (s. 412)
 VIII. Schyłek okupacji ..... 415

Rozdział ósmy. Gospodarka i warunki bytowe ludności w latach 1945-1988 - S. Liszewski
I. Struktura przestrzenna miasta ..... 418
II. Przemiany demograficzne ..... 425
III. Zabudowa mieszkaniowa i gospodarka komunalna ..... 442
IV. Przemysł ..... 452
V. Handel, usługi i rzemiosło ..... 462
VI. Rolnictwo ..... 468
VII. Warunki życia ..... 470
VIII. Autorzy sukcesów ..... 477

Rozdział dziewiąty. Życie polityczne w latach 1945-1988 - J. Chańko
I. Wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej ..... 479
II. Władze miasta ..... 481
III. Partie i stronnictwa ..... 485
   1. Lata 1945-1948 (s. 485)
   2. Okres stalinowski (s. 491)
   3. Lata 1956-1988 (s. 495)
   4. ZSL i SD (s. 499)
IV. Ugrupowania opozycyjne w walce z systemem monopartyjnym ..... 501
   1. NSZZ "Solidarność" (s. 501)
   2. NSZZ "Solidarność" RI (s. 512)
   3. Ruch chrześcijański (s. 515)
V. Organizacje społeczne ..... 520

Rozdział dziesiąty. Szkolnictwo i kultura w latach 1945-1987/88
I. Szkolnictwo ..... 528
   1. Odbudowa - J. Czapiewska (s. 528)
   2. Lata 1948-1961 - J. Czapiewska (s. 535)
   3. Lata 1962-1987/88 - J. Czapiewska (s. 539)
   4. Zgierskie placówki kształcenia nauczycieli na poziomie ponadpodstawowym - R. Rosin (s. 551)
II. Instytucje i ludzie kultury, nauki, sportu i turystyki ..... 553
   1. Instytucje i stowarzyszenia - R. Rosin (s. 553)
   2. Działalność naukowa, popularnonaukowa i wydawnicza - R. Rosin (s. 558)
   3. Biblioteki - J. Czapiewska (s. 561)
   4. Muzeum - J. Czapiewska (s. 566)
   5. Teatr i Muzyka - J. Czapiewska (s. 566)
   6. Kino - J. Czapiewska (s. 575)
   7. Domy kultury i kluby - J. Czapiewska (s. 576)
   8. Sport i turystyka - J. Czapiewska (s. 581)
   9. Zgierzanie - wybitni twórcy kultury - J. Czapiewska (s. 586)

Rozdział jedenasty. Architektura - I. Popławska ..... 587

Aneks I. Ludność i zabudowa miejscowości inkorporowanych do Zgierza - M. Adamczewski
A. Liczba ludności i budynków w latach 1822, ok. 1900 i 1921 ..... 594
B. Ludność, zabudowa i grunta miejscowości inkorporowanych  w 2 poł. XX w. do Zgierza. Dane za 1900 r. ..... 595
C. Ludność, zabudowa i grunta miejscowości inkorporowanych w 2 poł. XX w. do Zgierza. Dane za 1921 r. ..... 596

Aneks II. Nazwy alei, placów i ulic - M. Wierzbowski
A. Aleje, place i ulice istniejące w latach 1821 - 1951 ..... 597
B. Nazwy ulic istniejących na obszarze miasta Zgierza i inkorporowanych do niego wsi w okresie od 1952 r do 1 I 1988 r. ..... 604
C. Zmiany nazw ulic uchwalone 13 XII 1990 r. ..... 610

Indeks osobowy - M. Adamczewski ..... 611
Indeks nazw miejscowych - M. Adamczewski ..... 642
Spis fotografii ..... 663

Z powodu dużej objętości omawianej pozycji zamieszczono tylko podstawowe informacje. Całość dostępna w Muzeum Miasta Zgierza.