Zgierz utkany z tradycji

Adres budynku: ul. gen. J. H. Dąbrowskiego 21

Wzniesiony w 1828 roku przez Karla Müllera, niemieckiego postrzygacza był częścią ambitnego planu rozwoju przemysłowego miasta, zapoczątkowanego przez Umowę Zgierską z 1821 roku. Budynek powstał według klasycystycznych wzorców, z symetryczną fasadą, centralnym ryzalitem oraz schodkową attyką. Jej charakterystycznym elementem są uskrzydlone putta, kartusz herbowy z wizerunkami lwów oraz kamienne figury lwów siedzące na narożach – to właśnie one nadały budynkowi nazwę i stały się symbolem rzemieślniczego dziedzictwa Nowej Osady. 

Na parterze pierwotnie znajdował się warsztat tkacki, a piętro pełniło funkcję mieszkalną – był to typowy układ dla domów rzemieślniczych. Z czasem budynek przeszedł w ręce Piotra Kolubakina, rosyjskiego podpułkownika, a następnie Heinricha Zieppela. W okresie PRL-u pełnił funkcję kamienicy czynszowej, a pod koniec lat 70. XX wieku rozpoczęto jego rewitalizację. 

Od 1979 roku Dom pod Lwami mieści Muzeum Miasta Zgierza. Ekspozycje w muzeum obejmują nie tylko rekonstrukcję wnętrz mieszczańskich z przełomu XIX i XX wieku, ale również makietę Zgierza z czasów industrializacji i kolekcję dokumentów związanych z historią Umowy Zgierskiej. Ciekawym elementem wystawy są również artefakty lokalnych cechów oraz fotografie ukazujące przemiany przestrzenne miasta. Muzeum posiada również bibliotekę naukową liczącą około 5000 woluminów, które stanowią cenne źródło wiedzy o regionie. 

Zobacz też ciekawostkę "Zgierskie detale architektury"

*** 

Przechodząc dalej, warto zajrzeć w stronę ulicy Długiej, gdzie znajduje się kolejny ważny punkt na mapie zgierskiego dziedzictwa → Stary Młyn.

Adres budynku: ul. Długa 41A

Przy ulicy Długiej znajduje się budynek, który przez ponad sto lat był świadkiem przemian miasta. Początkowo, na początku XX wieku, funkcjonował jako młyn motorowy z napędem parowym, a później elektrycznym. Co ciekawe, nie został uwzględniony na carskich planach miasta z 1910 roku; jego obrys został dorysowany dopiero w latach 30. XX wieku. W okresie międzywojennym młyn należał do braci Brown, z których jeden, Herman, w 1924 roku wziął kredyt na rozwój spółki.

Młyn, zbudowany z czerwonej cegły, przez lata był ukryty za pierzeją zabudowań przy jednej z głównych ulic miasta. Prowadziła do niego wąska brama obok Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który dawniej stanowił część administracyjno-mieszkalną fabryki Sirkis i Eiger. Po II wojnie światowej młyn został upaństwowiony i oddany pod zarząd spółdzielni, która produkowała mąkę na potrzeby lokalnej społeczności aż do 1992 roku. Po jego zamknięciu budynek przez długie lata niszczał.

Przełom nastąpił wraz z decyzją o adaptacji budynku na potrzeby Miejskiego Ośrodka Kultury. Projekt zakładał rozbiórkę zniszczonego obiektu i wzniesienie nowego, inspirowanego dawną architekturą. W realizacji wykorzystano oryginalne cegły, elementy krat i drewniane belki, co pozwoliło zachować autentyczność miejsca. Nowa konstrukcja zyskała nowoczesną funkcję – mieści salę widowiskową, przestrzenie warsztatowe i galerię. 

Zobacz też ciekawostkę "Historia jednego budynku - Młyn jak nowy…"

*** 

Kiedy opuścimy przestrzeń dawnego młyna, trafiamy do miejsca, które najlepiej oddaje charakter Zgierza jako miasta tkaczy → Parku Kulturowego Miasto Tkaczy. To tutaj, wśród odrestaurowanych drewnianych domów i brukowanych ścieżek, najłatwiej poczuć klimat dawnej osady rzemieślniczej.

Adres budynków: ul. ks. Sz. Rembowskiego / ul. Gabriela Narutowicza

Kompleks ten obejmuje XIX-wieczne drewniane domy zbudowane według wzorców dostarczonych przez administrację Królestwa Polskiego w ramach Umowy Zgierskiej. Już w 1821 roku, dzięki decyzjom władz Królestwa Polskiego, rozpoczęto organizowane osadnictwo rzemieślnicze w Zgierzu, w wyniku którego powstała tzw. Nowa Osada – kwartał zabudowy dla sprowadzanych z Niemiec i Czech tkaczy i postrzygaczy.

Domy były projektowane według jednolitego schematu: drewniana konstrukcja szkieletowa z przelotową sienią, izba mieszkalna po jednej stronie i warsztat tkacki po drugiej. Wznoszono je z drewna modrzewiowego lub sosnowego, z dachami krytymi gontem lub dachówką. Wiele z nich miało snycersko zdobione szczyty i narożniki. Te niewielkie, ale funkcjonalne domy były zaprojektowane przez architektów z Warszawy i stanowiły model nowoczesnego, jak na tamte czasy, planowania przestrzennego dla klasy rzemieślniczej. Co ciekawe, część działek w Nowej Osadzie była przydzielana pod warunkiem, że osadnik postawi dom w ciągu dwóch lat i utrzyma w nim działalność produkcyjną.

Projekt rewitalizacji, rozpoczęty w 2003 roku i współfinansowany ze środków Mechanizmu Norweskiego oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego, przywrócił dawny blask tym historycznym budynkom. Efektem działań jest wyjątkowe w skali kraju i Europy założenie – kompleks historycznych domów, które nie tylko służą jako przestrzenie muzealne, ale pełnią też funkcje użytkowe: znajdują się tu pracownie artystyczne, punkty informacji turystycznej i miejsca spotkań lokalnej społeczności.

Zobacz też podstronę "Park Kulturowy Miasto Tkaczy" oraz ciekawostkę "Zabytkowa maglownica w Mieście Tkaczy" 

*** 

W ramach zwiedzania Parku warto wejść do → Domu Tkacza – jednego z najlepiej zachowanych przykładów dawnej zabudowy.

Adres budynku: ul. Gabriela Narutowicza 5

Dom, który dziś znajduje się przy ul. Narutowicza 5, został wzniesiony około 1830 roku przez młynarza Gotfryda Filipa. Pierwotnie stał przy ul. Zegrzyńskiej, później przemianowanej na ul. gen. J.H. Dąbrowskiego 9. Na przestrzeni lat budynek pełnił wiele funkcji i przechodził z rąk do rąk – po Gotfrydzie właścicielem został jego syn, Karol Stanisław, który w 1862 roku oddał dom w dwudziestoletni zastaw A. Kuńskiemu. Na przełomie XIX i XX wieku mieściła się tu także pierwsza chrześcijańska ochronka dla dzieci.

W 2010 roku budynek został przeniesiony na swoje obecne miejsce w Parku Kulturowym Miasto Tkaczy i pieczołowicie odrestaurowany. Zachował typowy dla dawnej zabudowy układ: z sieni przelotowej można przejść zarówno do części mieszkalnej, jak i warsztatowej. Wnętrze zaaranżowano w stylu biedermeier, z oryginalnymi detalami stolarskimi, drewnianymi stropami oraz dawnymi narzędziami pracy tkacza – czółenkami, motowidłami i przęślicami.

Obecnie w budynku działa Zgierska Pracownia Tkacka, muzealna wystawa "Dziecięcy świat. Zabawki z dawnych lat" oraz sklep z lokalnymi pamiątkami i rękodziełem. Wejście od strony ul. Rembowskiego prowadzi do przestrzeni, w której regularnie odbywają się warsztaty edukacyjne dla dzieci i młodzieży. 

*** 

Tuż obok znajduje się budynek, w którym dawniej mieszkali rzemieślnicy, a dziś pielęgnuje się wiedzę o drewnie → Centrum Konserwacji Drewna.

Adres budynku: ul. Gabriela Narutowicza 6

Budynek przy ul. Narutowicza 6 został wzniesiony w 1865 roku dla mistrza stolarskiego Juliusza Berendta. Zaprojektował go budowniczy powiatu łęczyckiego, Jan Karol Mertsching. Choć powstał nieco później niż większość domów tkaczy w Zgierzu, jego architektura wyraźnie nawiązuje do wcześniejszego, klasycznego wzorca z I połowy XIX wieku. Wyróżnia się jednak kilkoma nietypowymi rozwiązaniami: sienią przelotową przesuniętą poza oś symetrii, dekoracjami snycerskimi utrzymanymi w stylu neorokokowym oraz rzadkim sposobem łączenia narożników ścian zewnętrznych.

Pierwszym właścicielem działki był sukiennik Jan Jensch, który już w 1826 roku złożył deklarację na budowę domu. Z nieznanych przyczyn inwestycji tej nie zrealizowano. Prawie 40 lat później, w 1865 roku, kolejną deklarację budowlaną złożył Gottlieb Hentchel, jednak ostatecznie prawa do budowy przekazał Juliuszowi Berendtowi. Nowy właściciel zrealizował inwestycję, tworząc jeden z najbardziej charakterystycznych budynków w tej części Nowej Osady.

W latach 2009–2010 budynek przeszedł kompleksową rewitalizację. Ze względu na bardzo zły stan techniczny konieczne było całkowite rozebranie konstrukcji i jej złożenie na nowo. Odtworzono zniszczone elementy zgodnie z historycznym wyglądem, zachowując wszystkie części, których stan pozwalał na dalsze użytkowanie. Jedynym fragmentem budynku, który nie został rozebrany, był komin – poddano go konserwacji in situ.

Dziś w tym odrestaurowanym obiekcie działa Centrum Konserwacji Drewna, prowadzone przez Fundację Ochrony Mebli Zabytkowych i Dziedzictwa Kulturowego D.O.M. Prowadzone są tu badania nad dawnymi technikami stolarskimi, prace rekonstrukcyjne oraz warsztaty edukacyjne skierowane do różnych grup wiekowych. Centrum stanowi ważny punkt na mapie edukacji kulturalnej Zgierza, aktywnie uczestnicząc w popularyzacji lokalnego dziedzictwa. 

*** 

Z obróbki drewna przenosimy się do miejsca, gdzie królują ceramika, grafika i malarstwo → Strefy Rzemiosła i Sztuki.

Adres budynku: ul. ks. Szczepana Rembowskiego 3

Najnowszym elementem Parku Kulturowego Miasto Tkaczy jest Strefa Rzemiosła i Sztuki, zlokalizowana w odrestaurowanym budynku przy ul. Rembowskiego 3. Choć sama przestrzeń została zrewitalizowana niedawno, budynek ten ma długą historię związaną z lokalnym rzemiosłem. Oficjalnie rozpoczęła działalność w styczniu 2025 roku jako część Miejskiego Ośrodka Kultury Stary Młyn i stanowi kontynuację idei integracji społeczności poprzez sztukę, rzemiosło i edukację.

W Strefie mieszczą się pracownie ceramiki, grafiki, rysunku oraz malarstwa, prowadzone przez doświadczonych instruktorów i artystów. Inspiracją do powstania tego miejsca była brytyjska pracownia Bernarda Leacha – legendarnego ceramika, który łączył sztukę z użytkowością. W Zgierzu ta idea znajduje lokalne rozwinięcie: twórczość ściśle spleciona z historią miejsca i lokalną tradycją. Uczestnicy zajęć mają tu możliwość rozwijania swoich pasji i umiejętności w inspirującym, historycznym otoczeniu. 

Strefa Rzemiosła i Sztuki regularnie organizuje wydarzenia kulturalne – wystawy, wernisaże, spotkania z artystami, tematyczne warsztaty i działania animacyjne.